‍Para, toplumun ekonomik yaşamında önemli bir rol oynar. Ekonomi geliştikçe ve teknolojiler ilerledikçe paranın biçimleri de değişiyor. Son yıllarda hem Türkiye hem de dünya para dolaşımı alanında köklü değişimler yaşıyor. Bugün ülkemizde, nakit paranın yanı sıra, mal ve hizmet satın almak ve diğer ödemeleri ve para transferlerini yapmak için giderek daha fazla gayri nakdi fonları tercih edilmektedir. PwC tarafından yapılan bir araştırmaya göre, ödeme alışkanlıklarında nakit kullanımın hızlı bir şekilde azaldığı görülüyor. Araştırma sonuçlarına göre 2018 yılında Avrupa’daki katılımcıların %43’ü nakit kullanımını tercih ederken, 2020 senesinde bu oran %36 olarak gerçekleşti.

Türkiye’de nakit (%46) halen alışveriş / hizmet ödemeleri içinde tercih edilen bir ödeme yöntemi olmakla birlikte ilerleyen dönemlerde nakit kullanımında azalma bekleniyor. Bununla birlikte Türkiye mobil cüzdanlar ve ödeme uygulamaları konusunda ön plana çıkıyor; Avrupa’da mobil ödeme yöntemleri kullanımı %14’e çıkarken, Türkiye’de bu oran %21’i buluyor.

‍

Neden Dijital Para ?

Banka kartlarının ve mobil cihazların para işlemlerinde kullanılması artık olağan hale geldi. Ayrıca, ekonomik birimler, bu işlemlerin hızında, rahatlığında ve güvenliğinde giderek daha fazla iyileştirme ve en son teknolojilerin uygulanmasıyla mümkün olan komisyon ücretleri gibi masraf kalemlerinde azalma talep etmektedir. Aynı zamanda bankalar, işletmeler ve hükümet yetkilileri dijital finansal teknolojilerin uygulanmasını aktif olarak genişletiyor. Bu, Türkiye’nin finansal sistemin mevcut taleplerini karşılayabilecek ek bir para biçimi olarak bir merkez bankası dijital para birimini tanıtmasının gerekçesini değerlendirmeyi kritik hale getiriyor.

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası tarafından mevcut para biçimlerine ek olarak dijital biçimde çıkarılması öngörülen Türk lirası mevcut paramızın dijitaldeki tam karşılığını ifade edecektir. Bireyler dijital liraları elektronik cüzdanlarına aktarabilecek ve hem çevrimiçi hem de çevrimdışı (yani İnternet ve mobil iletişime erişimi olmayan) mobil ve diğer cihazları aracılığıyla kullanabilecekler. Dijital lira ek bir para biçimi olacak ve bireylerin ve işletmelerin ticari banka hesaplarındaki nakit lira ve fonlarının yanında kullanılacak. Kişiler ve şirketler, ihtiyaçlarına göre paralarını bir formdan diğerine, yani dijital formdan banka hesaplarındaki nakit veya nakit olmayan fonlara dönüştürüp geri alabileceklerdir. Bu, dijital bir liranın çevrimdışı kullanımını sağlayacak özel amaçlı teknolojiler gerektirir. Dijital bir lira, hem nakit hem de gayri nakdi paranın avantajlarını birleştirecektir. Ayrıca, CBDC ile paranın dolaşımını kayıt altına alarak olası kara para aklama ve terörün finansmanı süreçleri de engellenebilecektir.

CBDC uygulamaları iki kategoriye ayrılabilir. Bu kategorilerden ilki, merkez bankaları tarafından direkt olarak halka arz edilen perakende CBDC’lerdir. Diğeri ise finansal kuruluşlarda rezerv olarak tutulan varlıklarını temsil eden toptan CBDC yaklaşımıdır. Her iki yaklaşımda da CBDC’ler tıpkı diğer dijital varlıklar gibi güvenlik, anonimlik ve hizmet sürekliliğine ihtiyaç duyacaktır.

Bir diğer konu ise veri güvenliğinin sağlanması açısından önem taşımaktadır. Merkez bankalarının, kullanıcıların anonimliğini sağlamak adına, token tabanlı veya hesap tabanlı CBDC’ler arasında tercih yapmaları gerekmektedir. Token tabanlı CBDC’lerde, dijital paralar kullanıcı cüzdanları arasında transfer edilecek ve bu CBDC’lerin sahiplik değişimi bilgisi blok zincire kaydedilecektir. Hesap tabanlı CBDC’lerde ise merkez bankalarının tüm kullanıcılar adına hesap oluşturması ve bunun takibini sağlanması gerekecektir. Bu sayede her türlü durumda paranın piyasadaki dolaşım hareketleri ve iz düşümü rahatlıkla takip edilebilecek olup denetim ve kontrol mekanizması tam bir otorite ortaya koyabilecektir.

Dijital bir Türk lirası, ulusal para birimimizin ek bir biçimi olmalıdır. Nakit para, benzersiz tanımlayıcılara sahip banknotlar şeklinde verilirken ve nakit olmayan para ticari bankalardaki hesaplarda kayıt olarak bulunurken, dijital lira özel amaçlı elektronik cüzdanlarda saklanan benzersiz dijital kodlar olarak temsil edilecektir. Kullanıcılar arasında dijital lira transferi için, dijital kodlar/tokenler elektronik cüzdanları arasında transfer edilecektir.

Bir yandan, dijital bir lira, benzersiz bir banknotun serisine ve numarasına sahip olduğu ve merkez bankası tarafından verildiği için banknotlara benzeyecektir. Bu nedenle, bir merkez bankası dijital para birimine genellikle 'dijital nakit' demek daha doğru olacaktır. Nakit ile bu benzerliği sürdürmek için, dijital lirayı çevrimdışı kullanmanın bir yolu olmalı (yani İnternet ve mobil iletişime erişimi olmayan). Bu, özel altyapının geliştirilmesini gerektirir ve CBDC konusundaki en kritik hususlardan birisi budur.

Öte yandan, dijital formu nedeniyle dijital lira, fiziksel bir ortama dayanmayan ve çevrimiçi ödemelerin geliştirilmesini mümkün kılan nakit dışı para özelliklerine sahip olmalıdır. Bu nedenle, uygulanırsa, dijital lira nakit ve nakit olmayan paranın birleşik özelliklerine ve faydalarına sahip olacaktır.

‍

‍

Kripto varlıklar neden para yerine kullanılamazlar ?

‍

Zaman zaman, araştırmacıların ve genel halkın odak noktası, kripto para birimleri ve sabit paralar(stable coin) gibi fenomenlere çekilir. Her ikisi de para değildir, çünkü paranın tüm işlevlerini tam olarak yerine getiremezler (Tablodaki 6. başlıkta değindiğim üzere sabit değer sağlayamazlar) ve ihraç ve kullanımlarının meşruiyetini ve güvenilirliğini sağlayacak güvenilir bir garantör yoktur.(Tablodaki 3. başlıkta değindiğim üzere ihraç eden yada garantör kuruluş bir MB yada kabul görmüş kurum olarak karşımızda yoktur.) Özellikle, bu varlıklar her yerde mal ve hizmetler için ödeme olarak kullanılamayacakları için bir değişim aracı değildir. (Tablodaki 4. ve 5. başlıklarda değindiğim üzere ülkemizde dahil pek çok ülkede ödeme yada değişim sistemleri aracı olarak kullanılamamaktadırlar, bu konuda resmi gazetede yönetmelik yayınlanmıştı); resmi para birimi cinsinden fiyatlarının oynaklığı nedeniyle hesap birimi ve değer deposu olarak kullanılamazlar. Kripto para dış etkenlere bağlı olarak fiyatları önemli dalgalanmalara tabidir ve güven vermezler. Bu varlıkların kullanımı, haneler için yüksek maddi mali kayıp riskleriyle doludur. Ayrıca genellikle kara para aklama, terörizmin finansmanı ve kitle imha silahlarının yayılması için kullanılırlar, bu nedenle kullanımı pek çok ülkede yasaktır. Merkez bankası dijital para birimleri dijital teknolojilere dayanmaktadır. Bununla birlikte, kripto para birimleri ve istikrarlı paraların aksine, bir CBDC, ulusal para biriminin eşdeğeridir ve hane halklarının ve işletmelerin çıkarları doğrultusunda istikrarlı çalışması, merkez bankası tarafından temsil edilen devlet ve mevcut ulusal para birimine olan güvenleri tarafından sağlanır.‍

‍

Dijital Lira’nın Ön Koşulları, Kalite & Kullanım Koşulları Nelerdir ?

2021 yılı Aralık ayında TCMB tarafından yapılan nakit kullanımının belirleyicileri anketine göre; bireylere nakdi tercih etmelerindeki faktörlerin ne derece etkili olduğu sorulmuştur. Sonuçlar, söz konusu faktörlerin ne derece etkili olduğunu göstermektedir. Buna göre, pandemi döneminde temassız kart kullanımını artıran katılımcılar, nakit ödemeyi tercih etmelerinde alışkanlığın çok önemli olduğunu belirtmişlerdir. Alışkanlık nedeniyle nakit kullandığını belirten kişilerin temassız kart kullanımındaki artış, ödeme tercihlerinde belirleyici etkiye sahip olan alışkanlıkların, pandemi dönemiyle birlikte değişikliğe uğradığına işaret etmektedir. Aynı zamanda, nakit ödemenin en önemli özelliklerinden biri olan kişisel gizliliğin korunması hassasiyetinin pandemi döneminde daha az dikkate alındığı ve bununla birlikte güvenliği sağlayan çeşitli dijital teknoloji çözümlerinde artış yaşandığı gözlemlenmiştir.

‍

Kart kullanımındaki artışla birlikte 2021 yılının ilk altı ayında BKM verilerine göre; kredi kartları, banka kartları ve ön ödemeli kartlar ile yapılan toplam ödeme tutarı bir önceki yılın aynı dönemine göre %42 artarak 709 milyar TL oldu.

Yılın ilk altı ayında kartlı ödemelerin 588,6 milyar TL’si kredi kartları ile yapılırken 111,5 milyar TL’sinde banka kartları, 9,2 milyar TL’sinde ise ön ödemeli kartlar kullanıldı. Kredi kartı ile ödemelerde önceki yılın aynı dönemine göre büyüme oranı %40, banka kartı ile ödemelerde %47 olurken ön ödemeli kartlar ile yapılan ödemelerde ise bu oran %236 olarak gerçekleşti. Yine bu büyüme oranlarında baz etkisi de rol oynadı.

‍

‍

Ayrıca Türkiye, mobil penetrasyonun en yüksek olduğu ülkelerden biridir. Yukarıdakilerin tümü, finansal piyasanın ve perakende ticaretin daha fazla dijitalleştirilmesi eğilimini şekillendiriyor. Akıllı sözleşmeler gibi yeni dijital finansal araçların finans piyasasında kullanılmaya başlamasının, dijital lira platformunda uygulanabilecek yeni çözümlere dayalı uygun ödeme hizmetleri sunmayı uygun kılmaktadır.

Dijital bir lira, yaygın bir ödeme aracı haline gelebilir ve ticari bankalardaki hesaplarda nakit ve fonlarla birlikte kullanılabilir. Bunun için, işletmeler ve bireyler için hızlı ve uygun ödemeleri mümkün kılmak için gerekli tüm özelliklere sahip olması, yani hem nakit hem de nakitsiz ödemelerin avantajlarını çevrimiçi bankacılık, banka kartları ve anında ödeme hizmetleri ile birleştirmesi gerekir.

Nakit ve nakitsiz ödemelerin avantajlarını sağlamak için dijital liranın kullanımına etki edecek başlıca faktörler ve sahip olması gereken nitelikler ise;

1. Kullanım kolaylığı, başka bir kişiye havale gibi tipik ödeme senaryoları için destek sağlayabilmelidir.
2. Cep telefonu ile yüksek işlem hızı sağlanmalı ve satış noktalarında (POS) dijital lira ödemeleri için komisyon bedeli alınmamalıdır.
3. Güvenilirlik, sıfıra yakın arıza olasılığı ile tüm işlemlerin başarılı bir şekilde yürütülmesi gereklidir.
4. Dijital lira ile işlemler gerçekleştirirken ödeme yapan ve alıcı taraflarına getireceği maliyetler iyi düzenlenmelidir.
5. Ödeme kartlarını ve diğer perakende ödeme araçlarını kullanırken, nakit olarak yapılan dijital lira ödemeleri fiziki banknotlarla aynı evrensel şartlarda kabul edilmelidir; elektronik cüzdanlarda para tutmak güvenli olmalı ve tüketicilere düşük risk sağlanmalıdır
6. Bireylerin kullandığı ödeme kartlarında olduğu gibi, bilgisayar korsanlığı veya dolandırıcılık nedeniyle fonlarını kaybetme risklerine karşı koruma sağlanmalı, haklar Türkiye'de ve diğer bir çok ülkede yasal olarak korunmalıdır.
7. Dijital liranın banka hesaplarındaki nakit ve fonlara dönüştürülmesi kolay ve basit olmalıdır.
8. Dijital liranın çevrimiçinden çevrimdışı elektronik cüzdanlara ve geriye sorunsuz transferini sağlamalıdır.
9. Tüketici bilgilerinin gizliliği. Dijital lira işlemleriyle ilgili bilgiler, ödeme amacı ve alacaklı hakkında mevcut ödeme sistemlerine göre daha az veri içerecek ve tüketicilerin kişisel bilgilerinin, örneğin perakende satış mağazaları tarafından mal ve hizmetlerin tanıtımı için kötüye kullanılması risklerini ve gizli bilgilerin ifşa edilmesi risklerini sınırlamalıdır.
10. Banka hesaplarındaki fonların dijital liraya dönüştürülmesi için aynı tür koşullar (kısıtlamalar) şu anda nakit için mevcut koşullarla aynı olmalıdır. (örneğin, büyük miktarda nakit çekmeden önce bankayı önceden bilgilendirmek gibi) veya tek bir gün içinde böyle bir bildirimde bulunmaksızın çekilebilecek miktarın sınırlandırılması).
11. İşlem verileri TCMB tarafından kamu yararına AML/CFT'den sorumlu banka ve finansal aracılar için kullanılabilir olmalıdır.

Hibrit para kullanım modeli nedir ve neden önemlidir ?

Çevrimdışı mod, ülkenin uzak ve ulaşılması zor bölgeleri de dahil olmak üzere, İnternet erişimi olmadan bir CBDC'de ödeme yapma fırsatı sunar. Çevrimdışı ödemeler, aracıların katılımını gerektirmediği ve nihai olduğu için nakit ödemelere benzer. Bu tür ödemeleri yapabilmek için kullanıcının çevrimiçi cüzdanından bir CBDC'yi cep telefonu gibi bir cihaza veya çevrimdışı CBDC ödemelerini destekleyen başka bir cihaza bluetooth veya kızılötesi gibi bir yöntem ile aktarması gerekir.Bir CBDC'nin depolandığı cihazdan çekilmesi gerekiyorsa, kullanıcı bunu İnternet'e bağlamalı ve bir CBDC'yi çevrimiçi cüzdanına aktarmalıdır. Bir CBDC'de çevrimdışı ödemelerin sağlanması, kullanıcıların İnternet'e bağlı olmasını gerektirmediğinden, mevcut ödeme sistemlerine kıyasla kullanıcılar için bir avantaj olabilir. Ülkenin tüm topraklarında İnternet kapsamını ve her vatandaş için kullanılabilirliğini ve nakitsiz ödeme kullanıcılarının yüksek payını dikkate alarak, orta ve uzun vadede çevrimdışı ödeme talebini değerlendirmek de gereklidir. Bu noktada özellikle ülkemizde internet altyapısının yetersiz ve erişilemeyen kör noktaların çok sayıda olduğu pandemi döneminde eğitimde yaşanan sorunlarla da ortaya konmuştur. Aynı zamanda, çevrimdışı ödemeler, ana çevrimiçi CBDC ödeme sistemine ek bir seçenek olarak kabul edilir.Çevrimdışı ödemeleri gerçekleştirme yeteneği, bu tür ödemelerin İnternet'e erişim olmadan gerçekleştirilmesini sağlamak, üzerinde depolandığı cihazın kaybolması durumunda bir CBDC'yi geri yükleme yeteneğinin sağlanması ve bu tür ödemelerin İnternet'e erişilmeden gerçekleştirilmesini sağlayacak teknolojilerin ve çözümlerin ciddi şekilde araştırılmasını ve geliştirilmesini gerektirecektir. bu tür ödemeleri gerçekleştirirken yüksek düzeyde bilgi güvenliği sağlanmalıdır. Ayrıca, çevrimdışı CBDC işlemleriyle ilgili AML/CFT konularını da dikkate almak gerekir. Tüzel kişiler için çevrimdışı dijital lira ödemeleri ve kullanıcılar arasındaki transferler olasılığı uygulanırsa, dijital liranın ve kullanıcıların çıkarlarının korunmasını sağlamak için özel önlemler düşünülmelidir. Bu noktada, belirli bir süre içindeki toplam işlem tutarının yanı sıra tek bir işlemin tutarına bir limit getirilmesi, belirli bir süre içinde gerçekleştirilebilecek işlem / işlem sayısına bir sınır getirilmesi, çevrimiçi cüzdan ve çevrimdışı cihaz arasında transfer edilecek fon miktarına bir limit getirilmesi gibi önlemler ortaya konmalıdır.

‍

Dijital Para Birimi için Olası Riskler ve Tehditler nelerdir ?

Dijital lira kullanımı, ödeme şeffaflığını artıracak ve AML/CFT risklerinin yanı sıra yasa dışı eylemlerle mücadelede finans sektörünün maliyetlerini azaltmaya yardımcı olacaktır. Dijital bir lira getirmenin avantajlarından biri, ekonomik varlıklar ve ödemeleri hakkında büyük miktarda veriye dayalı analiz yapma olasılığıdır. AML/CFT kontrol işlevlerinin merkez bankası, MASAK ile finansal aracılar arasında dijital liranın tanıtılması bağlamında dağılımı açık bir soru olarak kalmaya devam ediyor. Bu, diğer şeylerin yanı sıra, finansal aracıların dijital lira işlemleriyle ilgili verilere erişmesinin doğasına bağlı olacaktır. Bu noktada, ulusal AML/CFT mevzuatının yürütülmesinden sorumlu(SPK, BDDK, MASAK, TCMB) gibi finansal kuruluşlara ilgili yetkilerin verildiği ve AML/CFT ile ilgili mevcut işlevselliklerinin genişletildiği bir modelin uygulanması daha gerçekçidir. Bu önlemlerin bir parçası olarak, finans kurumlarının, şu anda müşteri faaliyetlerini analiz etmek için kullanılan mevcut kaynaklarını modernize etmesi gerekecektir.

‍

Dijital Para Biriminin Kullanımının Yaygınlaştırılması için Neler Yapılmalıdır?

Dijital lira kullanımı, mobil cihazlarda ödeme uygulamalarını kullanma, ATM'leri ve diğer otomatik ödeme cihazlarını kullanarak hayatın her alanında finansal kontrol ve işlevsellik yeteneğini ifade eder. Bu nedenle, dijital bir lira kamuya açık bir ödeme aracı olarak tanıtılmalı ve genel dijital finansal okuryazarlığı iyileştirmeyi ve dijital lira işlemlerini gerçekleştirmek için gereken becerileri geliştirmeyi amaçlayan hedefli bir eğitim programı yürütülmelidir. Mevcut eğitim sistemine dijital ödeme araçlarının kullanımına yönelik eğitimin dahil edilmesi tavsiye edilebilir. Potansiyel olarak düşük dijital ve finansal okuryazarlığa sahip belirli insan kategorilerine ve ayrıca eğitim sistemi kapsamında olmayanlara özel dikkat gösterilmelidir. Dijital lira işlemlerini destekleyen mobil uygulamalar, kullanıcılara dijital lira hesaplarındaki bakiye ve işlemler hakkında basit ve net bilgiler sağlamalıdır. Kullanıcının talebi üzerine, örneğin e-posta veya başka bir iletişim kanalıyla gönderilen bir hesap özeti şeklinde işlemlerle ilgili ayrıntılı bilgiler sağlanmalıdır. Dijital lira ödemesini onaylayan belgelerin uzaktan alınması ve kontrolü için uygun ve güvenilir mekanizmalar sağlamak da önemlidir; bu, örneğin bir ücret veya devlet vergisi ödemesinin kanıtı olarak, alacaklılar veya yetkili kuruluşlar tarafından aktarılacak ve kullanılacak belgeleri içerebilir. Dijital lira ödemeleri için arayüzler ve cihazlar geliştirirken, engellilerin ihtiyaçlarını dikkate almak gerekir. Özellikle, farklı bilgi alışverişi kanalları sağlamak ve hesap bakiyelerini kontrol etmek ve duyusal bozuklukları (görme, işitme) olan kişiler için işlemleri yürütmek için yollar sağlamak, görme engelli kişilerin alışılmış uyarlamalı erişim programlarını kullanmasını sağlamak ve zihinsel engelli insanlar için basitleştirilmiş arayüzler ve modlar geliştirmek gereklidir. Sesli kullanıcı arabirimi kullanma potansiyeli vardır ve günümüz ASR sistemlerinin gelişmiş derin öğrenme tabanlı özellikleri göz önünde bulundurulduğunda kesinlikle değerlendirilmelidir.

Ülkemiz özelinde bu konunun önemini belirtmek için yazının üst kısmında TCMB tarafından yapılan anket sonuçlarını örnek gösterebiliriz. Ülkemizde başlıca nakit kullanım sebebi olarak alışkanlıklar ve kişisel gizliliğin korunması ön plana çıkmaktadır. Mevcut alışkanlıklarımızı değiştirebilmemiz ve potansiyel güvenlik avantajlarını toplumu bilinçlendirmek adına ön plana çıkarmamız kullanımın yüksek bir ivme yakalaması açısından oldukça önemlidir.

‍

Yazar: Uğur Özker

Solution Development Manager at Komtaş